Yeni tip koronavirüs (Kovid-19) salgınında hızla yayılan Omicron varyantına karşı ülkeler yeni önlemleri hayata geçirirken, Almanya, İsviçre, İngiltere ve ABD şeklinde varlıklı ülkelere yönelik cemiyet sağlığı için aşı patentlerinde geçici muafiyeti desteklemeleri yönündeki baskılar da tekrardan artış gösterdi.
Omicron tehlikesi varlıklı ülkeler üstündeki ‘aşı patenti’ baskısını artırdı
Çin’in Vuhan kentinde, 2019’un sonlarında görülen Kovid-19’un dünya genelinde bulaştığı şahıs sayısı 260 milyonun üstüne çıkarken, salgın sebebiyle ölenlerin sayısı 5,4 milyonu aştı. Kovid-19’un “küresel düzeyde salgın” duyuru edilmesinden bu yana geçen 20 ayda dünya genelinde ekonomik etkinlik ve tecim dalgalandı ve milyonlarca şahıs işini yitirdi.
Salgın, gelişmiş ülkelerin bile sıhhat sistemleri üstünden ekonomilerini zorlarken, düşük gelirli ülkelerdeki mevcut sorunları daha derinleştirdi. Internasyonal dayanışmanın sağlanması ihtiyaç duyulan bir dönemde ülkeler sınırlarını kapatırken küreselleşmede kırılma yaşadı.
Gelişmiş ekonomiler Kovid-19 salgınının yayılımını denetim altına almaya çalışırken, gelişmekte olan ülkeler ise insan yaşamı, toplumsal bütünlük ve ekonomilere yönelik daha ilkin görülmemiş bir tehditle karşı karşıya kaldı.
Kovid-19 salgını ortalama 2 senedir dünyayı tehdit etmeye devam ederken, salgını durdurmak için Dünya Sıhhat Örgütü (DSÖ) ve Dünya Tecim Örgütü (DTÖ) şeklinde internasyonal kuruluşların muhteşem bir kararla aşı lisanlarının insanlığın ortak kullanımına açması yönündeki tartışmalar ise tekrardan alevlendi.
Varlıklı ülkeler vatandaşlarını aşıladı, yoksul ülkelere aşı yok
Birleşmiş Milletler (BM) verilerine nazaran, yüksek gelirli ülkelerdeki insanların ortalama yüzde 65’ine minimum bir doz Kovid-19 aşısı uygulanırken, düşük gelirli ülkelerde bu oran yüzde 8’in altında kaldı. Bu durum dünya sağlığı için kaygı deposu olmaya devam ederken, dünya genelinde bugüne dek 8,02 milyar doz Kovid-19 aşısı uygulandı, düşük gelirli ülkelerdeki insanların ise yalnız yüzde 6’sı minimum bir doz aşı yaptırabildi.
Almanya, Fransa, İtalya şeklinde gelişmiş ülkelerin yer almış olduğu Avrupa Birliği’ndeki yetişkinlerin neredeyse yüzde 70’i Kovid-19’a karşı tam aşılı olurken, Afrika ülkelerindeki bir çok sıhhat çalışanının virüse karşı aşılanmamış olması da dikkati çekti.
Birleşik Arap Emirlikleri’nde insanların yüzde 98’i, Singapur’da yüzde 93’ü, Kanada’da yüzde 80’i, Japonya’da yüzde 79’u aşılanırken, bu oran Nijerya’da yüzde 3, Etiyopya’da yüzde 6,7 ve Kenya’da yüzde 8,5’de kaldı. Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü’ne nazaran (OECD) Kovid-19 salgını sona erdirmenin ve ekonomik toparlanmayı engellemiş olan dengesizlikle mücadelenin anahtarı dünyadaki tüm insanları aşılamak ve bunun maliyeti 50 milyar dolar. Oysa G20 ülkeleri salgının ekonomik tesirini azaltmak için halihazırda minimum 10 trilyon dolar harcadı.
COVAX kapsamında 5 milyar doz aşı sözü verildi yalnız 589,2 milyon teslim edildi
Küresel Aşı ve Aşılama Birliği (GAVI), Kovid-19 Aşıları Küresel Erişim Programı (COVAX) kapsamında 5 milyar 59 milyon doz Kovid-19 aşısı söz verilirken, 29 Kasım itibarıyla, 144 ülkeye yalnız 589,2 milyon doz Kovid-19 aşısı tahsis edildi. Dünya Sıhhat Örgütü (DSÖ), GAVI ve Salgın Hastalıklara Hazırlık İçin Yenilik Koalisyonunca (CEPI) yürütülen ortak girişimle Nisan 2020’de COVAX girişimi başlatılmıştı.
AB üyesi ülkeler, bu senenin sonuna kadar hem COVAX kapsamında hem de ikili bağışlar kanalıyla yoksul ülkelere 300 milyon doz aşı affetme sözü verdi. Sadece, şimdiye kadar bunun yalnız üçte birinden daha azı bu ülkelere gönderildi.
Kovid-19 salgınında 4’üncü dalganın gelmesi ve yeni varyantların ortaya çıkmasının gelmesiyle, Avrupalı ülkelerin söz verdikleri bağışları erteledikleri belirtiliyor.
Aşıların paylaşılmaması daha çok varyantı ortaya çıkabilir
Dünya Sıhhat Örgütü (DSÖ) bu dengesizliği “etik bir rezalet” olarak nitelendirirken, söz mevzusu aşılarının paylaşımındaki adaletsizliğin devam etmesi halinde daha çok varyantın ortaya çıkacağı, toplumsal ve ekonomik bozulmanın uzayacağı uyarısında bulunmuş oldu.
Fikri iyelik hakkından feragatin salgın süresince, küresel sürü bağışıklığı elde edilene kadar, tüm ülkelere Kovid-19 ilaçları, aşıları, teşhisleri ve öteki teknolojileri için patent ve öteki fikri hakları vermeme yada uygulamama imkanı tanıyacağı açıklandı.
20 yıl ilkin, HIV/AIDS salgını esnasında, patentlerin üretimi engellemediği Cenup Afrika şeklinde ülkelerde uygun fiyatlı jenerik HIV ilaçlarının üretilmesiyle milyonlarca insanoğlunun yaşamı kurtarılmıştı.
Ekim 2020’de Dünya Tecim Örgütü’nde (DTÖ) Hindistan ve Cenup Afrika Cumhuriyeti’nin başını çekmiş olduğu bazı ülkeler Kovid-19 salgınının tedavisi, teşhisi ve yayılmasının önlenmesi için fikri iyelik haklarını düzenleyen Fikri Iyelik Haklarının Ticari Niteliklerine İlişkin Anlaşmanın (Trade-related Aspects of Intellectual Property Rights -TRIPS) belli hükümlerinin rafa kaldırılmasını talep etmişti. DTÖ anlaşması, üyelerin küresel salgın şeklinde istisnai durumlarda “minimum gelişmiş ülkelere” yönelik TRIPS anlaşmasından feragat etmelerini sağlıyor.
AB’den aşılarda fikri iyelik haklarının insanlığın ortak kullanımına açılmasına karşı tavsiye
AB başlangıçta Kovid-19 aşılarında fikri iyelik haklarının insanlığın ortak kullanımına açılmasına “kısa vadede çözüm sağlamayacağını” savunarak karşı çıkarken, sonrasında DTÖ kurallarında esnekliklerin kullanılması için bir karşı tavsiye sunmuştu.
AB, Haziran 2021’de DTÖ’ye Kovid-19 aşıları üstündeki fikri iyelik haklarının kaldırılması yerine ticari engellerin azaltılması ve üretimin artırılmasını teklif etmişti.
Teklif ile, Kovid-19 aşıları, tedavi ilaçları ve bunların bileşenlerinin sınırları serbestçe geçebilmesi, bu ürünlerde küresel tedarik zincirlerinin açık tutulması, aşı ve içeriğindeki ürünlere ihracat kısıtlaması getirilmemesi, aşı üreten ülkelerin üretimin “adil” bir kısmını ihraç edebilmesi, aşı üretiminin artırılmasının teşvik edilmesi, gelişmekte olan ülkelere aşı üretim yatırımlarının yapılabilmesi, ülkelerin aşıları uygun fiyata edinmelerinin sağlanması ve DTÖ’nün mevcut Fikri Iyelik Haklarının Ticari Niteliklerine İlişkin Anlaşması’nda (TRIPS) yer edinen mecburi lisans kullanımının kolaylaştırılması öngörülmüştü.
AB’nin teklifinde, aşılar üstündeki fikri iyelik haklarının kaldırılması mevzusunda ise bir girişim yer almaması dikkati çekmişti.
DTÖ toplantısı yeni varyantla iptal oldu
Dünya Tecim Örgütü’nün (DTÖ) 30 Kasım-3 Aralık tarihleri içinde Cenevre’de başlaması planlanan Bakanlar Konferansı’nın Kovid-19’un yeni mutasyonu Omicron sebebiyle ertelenmesi, Kovid-19 aşıları, testleri ve tedavisi için TRIPS kurallarından geçici olarak feragat etme çabalarını baltaladı.
TRIPS kurallarının gevşetilmesine yönelik DTÖ’nün 15-16 Ekim tarihlerinde meydana getirilen toplantısında Hindistan ve Cenup Afrika’nın tekliflerine 99 ülkeden destek gelirken, ABD, İngiltere, Japonya, Kanada, Norveç, Avustralya, İsviçre şeklinde varlıklı ülkeler ile AB teklifleri desteklemedi.
TRIPS kurallarından geçici olarak feragat etme önerisi, büyük ilaç şirketlerinden ve onların merkezinin bulunmuş olduğu ülkelerinden şiddetli muhalefetle karşılaşmaya devam ederken, bu ülkeler patentlerin kaldırılmasının inovasyonlarını ve senelerce devam eden yatırımları engelleyebileceğini korumak için çaba sarfediyor.
Aşı üreticileri karşı çıkıyor
Cenevre merkezli Internasyonal İlaç Üreticileri ve Dernekleri Federasyonu (IFPMA), Kovid-19 aşılarının patentlerinden feragat etmenin, üretimi artırmayacağına dikkati çekiyor.
Alman ilaç şirketi BioNTech’in kurucularından Prof. Dr. Uğur Şahin de üretim kapasitesini çoğaltmak için fikri iyelik hakkından vazgeçmenin doğru bir yol olmadığını, bunun yerine üretim lisansları verilmesi icap ettiğini dile getiriyor.
“Hepimiz güvende olana kadar kimse güvende değil”
Küresel Hemşireler Birliği (GNU), 29 Kasım’da Kovid-19 aşılarında fikri iyelik haklarının kaldırılmasına karşı çıkan AB, İngiltere, İsviçre, Norveç ve Singapur’u “büyük ilaç şirketlerinin karlarını halk sağlığı pahasına korumakla” suçladı.
Dünya genelinde 28 ülkede ortalama 2,5 milyon sıhhat çalışanını temsil eden GNU, BM’yi de aşı patentinde “dünyanın bazı en varlıklı vatanlarında hükümetlerin suçlarına” karşı harekete geçmeye çağırdı.
GNU, “Küresel aşı ayrımcılığı krizinin” Omicron ve Delta şeklinde daha yeni varyantların dünyaya yayılmasına yol açabileceği mevzusunda da uyardı. Internasyonal Af Örgütü (Amnesty International) ve Sınır Tanımayan Doktorlar (MSF) şeklinde 15 internasyonal teşkilat ABD Başkanı Joe Biden’a 22 Kasım’da mektup yazarak Kovid-19 salgınıyla savaşım için acilen aşıların patent haklarından feragat edilmesi gerektiği çağrısı yapmış oldu.
DSÖ Genel Direktörü Tedros Adhanom Ghebreyesus, Omicron varyantının ortaya çıkmasının peşinden 29 Kasım’da yapmış olduğu açıklamada, yeni varyantın insanlığın durumunun ne kadar tehlikede ve riskli bulunduğunun gösterdiğini belirterek, Kovid-19 aşılarının ülkelere adil şekilde dağıtılması icap ettiğini bir kez daha altını çizdi.
Ghebreyesus, ülkelerin “dayanışma” gerektiren salgına tepkilerinde “kopuk bir yaklaşım” sergilediklerini belirterek, “Hepimiz güvende olana kadar kimse güvende değil.” değerlendirmesinde bulunmuş oldu.
Teknoloji ve teknik data transferine de gereksinim var
Sınır Tanımayan Doktorlar Örgütü (MSF) Almanya temsilcilerinden Elisabeth Massute, AA muhabirine yapmış olduğu açıklamada Hindistan ve Cenup Afrika Cumhuriyeti’nin DTÖ’de dile getirmiş olduğu patentlerde geçici muafiyet önerisinin Kovid-19 aşılarını ve tedavisini kapsadığını belirtti.
Bu ülkelerin önerilerinin küresel salgını sona erdirmek için lüzumlu medikal ürünleri de kapsadığını özetleyen Massute, “Bizce sual, dünya genelinde daha çok insana daha çok aşı, tedavi ve benzeri şeyler sağlayarak bu pandemiyi sona erdirmeye destek olacak önlemler nedir? Aşıda patentten feragat, bazı önlemlerden biri olabilir, sadece tek başına kafi değildir.” değerlendirmesinde bulunmuş oldu.
Massute, Kovid-19 aşı patentlerinde geçici muafiyeti fazlaca karmaşık probleminin bir çözüm parçası olarak nitelendirerek, “Patentlerden feragat edilmesiyle beraber, bilhassa mRNA tekniğiyle geliştirilmiş aşıların küresel üretimini çoğaltmak için teknoloji ve teknik data transferine ihtiyacımız var.” diye konuştu.
Elisabeth Massute, insanların, bilhassa de daha yoksul ülkelerdeki sıhhat çalışanlarının ve yüksek risk gruplarının korunmasına destek olmak için aşıların acilen “tekrardan dağıtılmasına” gereksinim bulunduğunu altını çizdi.
